مثنوی معنوی، دفتر دوم، ابیات ۱۹۳۲ تا ۲۰۰۸
اعتماد کردن بر تملّق و وفای خرس [1]
اژدهایی خرس را در میکشید شیرمردی رفت و فریادش رسید
شیرمردانند در عالم مدد آن زمان کافغان مظلومان رسد
بانگ مظلومان ز هر جا بشنوند آن طرف چون رحمت حق میدوند
آن ستونهای خللهای جهان آن طبیبان مرضهای نهان
مَحض مِهر و داوری و رحمتاند همچو حق بیعلّت و بیرشوتاند [2]
این چه یاری میکنی یکبارگیش؟ گوید از بهر غم و بیچارگیش [3]
مهربانی شد شکار شیرمَرد در جهان دارو نجوید غیر دَرد [4]
هر کجا دردی دَوا آنجا رود هر کجا پَستیست آب آنجا دود
آب رحمت بایدت رو پَست شو وانگهان خُور خمرِ رحمت مست شو
رحمت اندر رحمت آمد تا به سَر بر یکی رحمت فرومای ای پسر [5]
چرخ را در زیر پا آر ای شُجاع بشنو از فوق فلک بانگ سماع
پنبهی وسواس بیرون کُن ز گوش تا به گوشت آید از گردون خروش [6]
پاک کن دو چشم را از موی عیب تا ببینی باغ و سروستان غیب
دفع کن از مغز و از بینی زُکام تا که ریحُ الله در آید در مَشام
هیچ مگذار از تب و صفرا اثر تا بیابی از جهان طعمِ شکر
داروی مردی کن و عِنّین مپوی تا برون آیند صدگون خوبروی [7]
کُندهی تن را ز پای جان بکَن تا کُند جولان به گردت انجمن [8]
غُلّ بُخل از دست و گردن دور کن بَخت نو دریاب در چرخ کهن
ور نمیتانی به کعبهی لطف پَر عرضه کن بیچارگی بر چارهگر 2/1950
زاری و گریه قوی سرمایهایست رحمتِ کُلّی قویتر دایهایست
دایه و مادر بهانهجو بود تا که کی آن طفلِ او گریان شود
طفلِ حاجات شما را آفرید تا بنالید و شود شیرش پدید [9]
گفت اُدعُوا الله بی زاری مباش تا بجوشد شیرهای مهرهاش [10]
هوی هوی باد و شیرافشان ابر در غم مااند یک ساعت تو صبر [11]
فی السّماء رِزقُکم بشنیدهای اندرین پَستی چه بر چفسیدهای؟ [12]
ترس و نومیدیت دان آواز غول میکشد گوش تو تا قعر سُفول [13]
هر ندایی که ترا بالا کشید آن ندا میدان که از بالا رسید
هر ندایی که ترا حرص آورد بانگ گرگی دان که او مردم دَرَد
این بلندی نیست از روی مکان این بلندیهاست سوی عقل و جان
هر سبب بالاتر آمد از اثر سنگ و آهن فایق آمد بر شرر
آن فلانی فوق آن سرکش نشست گرچه در صورت به پهلویش نشست
فوقیِ آنجاست از روی شرف جای دور از صدر باشد مُستخف [14]
سنگ و آهن زین جهت که سابق است در عمل فوقیّ این دو لایق است [15]
وآن شرر از روی مقصودیّ خویش ز آهن و سنگ است زین رو پیش و بیش [16]
سنگ و آهن اوّل و پایان شرر لیک این هر دو تناند و جان شرر
در زمان، شاخ از ثمر سابقتر است در هنر از شاخ او فایقتر است
چون که مقصود از شجر آمد ثمر پس ثمر اوّل بود و آخر شجر
خرس چون فریاد کرد از اژدها شیرمردی کرد از چنگش جدا
حیلت و مَردی به هم دادند پشت اژدها را او بدین قوّت بکُشت
اژدها را هست قوّت، حیله نیست نیز فوق حیلهی تو حیلهایست
حیلهی خود را چو دیدی باز رو کز کجا آمد، سوی آغاز رو
هر چه در پَستیست آمد از عُلا چشم را سوی بلندی نه هلا
روشنی بخشد نظر اندر عُلِی گرچه اوّل خیرگی آرد بَلی [17]
چشم را در روشنایی خوی کن گر نه خفّاشی نظر آن سوی کن
عاقبتبینی نشان نور تُست شهوتِ حالی حقیقت گورِ تست
عاقبتبینی که صد بازی بدید مثل آن نبود که یک بازی شنید
زان یکی بازی چنان مغرور شد کز تکبّر ز اوستادان دور شد
سامریوار آن هنر در خود چو دید او ز موسی از تکبّر سَر کشید
او ز موسی آن هنر آموخته وز معلّم چشم را بردوخته [18]
لاجرم موسی دگر بازی نمود تا که آن بازی و جانش را ربود
ای بسا دانش که اندر سر دود تا شود سرور بدان، خود سر رود
سر نخواهی که رود تو پای باش در پناه قطبِ صاحبرای باش
گرچه شاهی، خویش فوق او مبین گرچه شهدی، جز نبات او مچین
فکر تو نقش است و فکر اوست جان نقد تو قلب است و نقد اوست کان
او توی خود را بجو در اوی او کو و کو گو فاخته شو سوی او
ور نخواهی خدمت اَبنای جنس در دهان اژدهایی همچو خرس [19]
بوک استادی رهاند مر ترا وز خطر بیرون کشاند مر ترا
زاریی میکن چو زورت نیست هین چون که کوری سر مکش از راهبین
تو کم از خرسی نمینالی ز دَرد خرس رَست از درد چون فریاد کرد
ای خدا این سنگِ دل را موم کن نالهاش را تو خوش و مرحوم کن
گفتن نابینای سایل کی دو کوری دارم [20]
بود کوری کو همیگفت الامان من دو کوری دارم ای اهل زمان
پس دوباره رحمتم آرید هان چون دو کوری دارم و من در میان
گفت یک کوریت میبینیم ما آن دگر کوری چه باشد؟ وانما
گفت زشتآوازم و ناخوش نوا زشتآوازی و کوری شد دوتا
بانگِ زشتم مایهی غم میشود مِهر خلق از بانگ من کَم میشود
زشتْ آوازم بهر جا که رود مایهی خشم و غم و کین میشود
بر دو کوری رحم را دوتا کنید این چنین ناگُنج را گُنجا کنید [21]
زشتی آواز کم شد زین گِله خلق شد بر وی به رحمت یکدلِه
کرد نیکو چون بگفت او راز را لطفِ آوازِ دلش آواز را 2/2000
وآن که آوازِ دلش هم بَد بود آن سه کوری دوری سرمد بود
لیک وهّابان که بیعلّت دهند بوک دستی بر سَر زشتش نهند
چون که آوازش خوش و مظلوم شد زو دل سنگیندلان چون موم شد
نالهی کافر چو زشت است و شهیق زان نمیگردد اجابت را رفیق [22]
اِخسَؤُا بر زشت آواز آمدست کو ز خون خلق چون سگ بود مست [23]
چون که نالهی خرس رحمتکَش بود نالهات نبود چنین ناخوش بود
دان که با یوسف تو گرگی کردهای یا ز خون بیگناهی خوردهای
توبه کُن وز خورده استفراغ کن وَر جراحت کهنه شد رو داغ کن [24]
[1]- حکایتی در فراید السلوک (تحریر ۶۱۰ ق) را استاد فرزانفر به عنوان ماخذ احتمالی داستان آورده است. در آنجا باغبانی با ماری دشمنی دارد، و از ترس مار، امکان خواب ندارد. از بوزینهای کمک میخواهد و بوزینه برای رفع مگسان، سنگ را بر سر باغبان میزند.
[2]- مق با:
ای بداده رایگان صد چشم و گوش بی ز رشوت بخش کرده عقل و هوش..
بندگان حق رحیم و بردبار خوی حق دارند در اصلاح کار
مهربان بیرشوتان یاریگران در مقام سخت و در روز گران د سوم
[3]- دکتر شهیدی یکبارگی را «از دل و جان» معنی کرده است. در مثنوی عموماً به معنی به تمامی و ناگهانی آمده:
من گنهکار توام رحمی بکن برمَکَن یکبارگیم از بیخ و بُن د یکم
در اینجا هم به این معنی میتوان گرفت که این یاری «نه از پی سود و زیان» است.
[4]- در اینجا مهربانی ظاهراً به معنی نیازمندی یا نیاز به مهربانی است. دارو به غیر درد (یا دردمند) نمیجوید.
[5]- فرومای: فرومیای، بسنده نکن (شرح شهیدی). شاهدی دیگر یافت نشد. بیت یادآور:
همچو مستسقی کز آبش سیر نیست بر هر آن چه یافتی بالله مایست د سوم
[6]- وسواس: وسوسه، اندیشهی بد که در دل گذرد، آنچه شیطان در دل افکند.(لغتنامه). به معانی دیگر هم در مثنوی آمده است. به این معنی، مق:
چون چنین وسواس دیدی زود زود با خدا گرد و در آ اندر سجود د چهارم
[7]- عنّین: عنین، آنکه توانایی نزدیکی با زنان نداشته باشد. مق:
همچو عنینی که بکری را خَرَد گر چه سیمینبر بود کی بر خورد؟ د ششم
[8]- کُنده: چوب بزرگ سوراخدار که پای مجرمان را در سوراخ آن نهند و به میخ بند نمایند. (شرح شهیدی). مق:
جان چو باز و تن مر او را کُندهای پایبسته پرشکسته بندهای د پنجم
[9]- در نسخه سروش لامِ طفل ساکن شده و طفل فاعل دانسته شده است. خوانش دکتر شهیدی مناسبتر مینماید که طفلِ حاجات را ترکیب تشبیهی دانسته است.
[10]- تعبیر ادعو الله در فرآن آمده: [17:110] قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی...(بگو [او را] چه الله بخوانید چه رحمان، هر چه بخوانید او را نامهای نیك است) و شاید هم [7:55] ادْعُوا رَبَّکمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً اما مرجع مناسبتر همان آیه مشهور است: [40:60] وَ قالَ رَبُّکمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ...
[11]- فعل را حدف کرده است. یک ساعت تو صبر کن.
[12]- ق [51:22] وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکمْ وَ ما تُوعَدُونَ
گر نخواهد بیبدن جان تو زیست فِی السَّماءِ رِزْقُکمْ روزی کیست؟ د پنجم
چفسیدن: چسبیدن. مق با چفساندن در این بیت:
پرّ من رُسته است هم از ذات خویش برنچفسانم دو پر من با سریش د دوم
[13]- سفول: پستی، به زیر آمدن
میبیاموزد مرا وصف رسول زان عُلُوّم میرهاند زین سفول د سوم
[14]- مُستخف: (اسم مفعول از استخفاف) سبک داشته، پست
که مرا این علم آمد ز آن طرف نه ز شاگردی سِحرِ مستخف د چهارم
[15]- فوقی: تقدم، پیشی. در ادامه بیت پیشتر که: سنگ و آهن فایق آمد بر شرر... یعنی در عالم واقع، این دو باید که پیش باشند اما مقصود شرر است.
از روی شرف: شهیدی آورده «چنان که در مثل است: شَرَفُ المکانِ بالمَکین»
[16]- در نسخه سروش «پیش و پیش». متن بر اساس خوانش شهیدی.
[17]- «و در آن تلمیحی است بدانچه میپنداشتند که نگریستن به دوردست دید چشم را میافزاید». شهیدی
[18]- مرجع هنر مذکور یافته نشد. اگر به مجسمهسازی او اشاره داشته باشد، در موسی چنان هنری نشان ندادهاند. گویند که سامری از خاک نعل براق جبرییل که در روز مرگ فرعون به دست آورده بود در مجسمه دمید و او جان گرفت یا صدای گاو درمیآورد و شاید این مورد اشاره مولاناست.
[19]- ابنای جنس: همجنسان
«مَثَل قانع شدن آدمی به دنیا و حرص او در طلب و غفلت او از دولت روحانیان که ابنای جنس ویاند» د چهارم
«ابنای جنس او بر منصب او حسد بردند.» (گلستان ).
مقصود آن که اگر آنان را چون خود پنداری و نخواهی خدمت آنان کنی... شهیدی آورده در برخی نسخ «ور بخواهی» آمده اما نسخه نیکلسون و قونیه مطابق متن است.
[20]- ماخذ حکایت را استاد فروزانفر در محاضرات راغب یافته است و همچنین در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید. در محاضرات: «كان أعمى یقول: ارحموا ذا الزمانتین. فقیل: ما هما؟ قال: العمى و قبحُ الصوت. أما سَمِعتُم؟
فبی عیبان إن عُدّا، فخیرٌ منهما الموت فقیرٌ ما له قَدْرٌ، و أعمى ما له صوت»
(نابینایی میگفت به کسی که دو نقص دارد رحم کنید. پرسیدند، کدام دو عیب؟ گفت کوری و صدای زشت، آیا نشنیدهاید که: دو عیب است که اگر در من جمع شوند، مرگ برایم بهتر است. تنگدستی بدون قدر و منزلت و نابینایی بدون صدای خوب).
[21]- ناگُنج: ناگنجنده، کنایت از کسی که از او برمند و او را نخواهند. (شرح شهیدی) ناسازگار. دکتر شهیدی به نقل از لغتنامه شاهدی از کلیله آورده که در کتاب یافت نشد اما شاهد نزدیکتر در مجالس سبعه مولاناست:
«در عالم غیب در هر کنجی صدهزار گنج است که خاطر هر ناگُنجی بدان نرسد». (مجلس پنجم).
گُنجا کردن: پذیرفتن، در جمع خود درآوردن (شرح شهیدی)
[22]- شهیق: بانگ خر (شهیق الحمار). آوای زشت. در ترجمههای قرآن، آن را به نعره یا عربده برگرداندهاند. مق: [67:7] إِذا أُلْقُوا فِیها سَمِعُوا لَها شَهِیقاً (و چون در آن افکنده شوند، در آن نعرهای شنوند). (خرّمشاهی)
[23]- ق [23:107] رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ [23:108] قالَ اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکلِّمُونِ (پروردگارا ما را از آن [جهنم] بیرون آور، و اگر [به كارهای گذشته] بازگشتیم، آنگاه ستمپیشهایم. گوید در آن گم شوید، و با من سخن مگویید.)
[24]- مثل است که «آخِرُ الدَّواءِ الکَی» (آخرین درمان داغ کردن است) چنانکه حافظ گوید:
به صوت بلبل و قمری اگر ننوشی می علاج کی کنمت آخرالدواءالکی
کم مبادا زین جهان این دید و داد...