مثنوی معنوی، دفتر سوم، ابیات ۹۰۲ تا ۹۶۹
ترسیدن فرعون از آن بانگ
این صدا جان مرا تَغییر کرد از غم و اندوهِ تلخم پیر کرد
پیش میآمد سپس میرفت شه جمله شب او همچو حامل وقتِ زَه [1]
هر زمان میگفت ای عمران مرا سخت از جا بُرده است این نعرهها
زهره نی عمرانِ مسکین را که تا باز گوید اختلاطِ جفت را
که زن عمران به عمران درخزید تا که شد استارهی موسی پدید 3/900
هر پیمبر که در آید در رَحِم نَجم او بر چرخ گردد مُنتَجِم [2]
پیدا شدن استارهی موسی علیه السّلام بر آسمان و غریو منجّمان در میدان
بر فلک پیدا شد آن استارهاش کوری فرعون و مکر و چارهاش
روز شد گفتش که ای عمران برو واقف آن غلغل و آن بانگ شو
راند عمران جانب میدان و گفت این چه غُلغل بود؟ شاهنشه نخفت
هر مُنجّم سر برهنه جامهچاک همچو اصحاب عَزا بوسید خاک
همچو اصحاب عزا آوازشان بُد گرفته از فغان و سازشان [3]
ریش و مو برکَنده، رو بِدریدگان خاک بر سر کرده، خونپُر دیدگان
گفت خیر است این چه آشوب است و حال؟ بَد نشانی میدهد منحوسْ سال؟
عذر آوردند و گفتند ای امیر کرد ما را دستِ تقدیرش اسیر
این همه کردیم و دولت تیره شد دشمنِ شه هست گشت و چیره شد
شب ستارهی آن پسر آمد عیان کوری ما بر جَبین آسمان
زد ستارهی آن پیمبر بر سما ما ستارهبار گشتیم از بُکا [4]
با دل خوش شاد عمران وز نفاق دست بر سر میبزَد کآه الفراق
کرد عمران خویش پرخشم و تُرُش رفت چون دیوانگان بی عقل و هُش
خویشتن را اعجمی کرد و براند گفتهای بس خشن بر جمع خواند [5]
خویشتن را ترش و غمگین ساخت او نردهای بازگونه باخت او
گفتشان شاهِ مرا بفریفتید از خیانت و ز طمع نشکیفتید [6]
سوی میدان شاه را انگیختید آبِ روی شاه ما را ریختید
دست بر سینه زدیت اندر ضمان شاه را ما فارغ آریم از غمان [7]
شاه هم بشنید و گفت ای خاینان من برآویزم شما را بیامان
خویش را در مَضحکه انداختم مالها با دشمنان درباختم [8]
تا که امشب جمله اسرائیلیان دور ماندند از ملاقات زنان
مال رفت و آبِ رو و کارْ خام این بود یاری و افعال کِرام؟
سالها اِدرار و خلعت میبَرید مَملکتها را مسلَّم میخورید [9]
رایتان این بود و فرهنگ و نجوم؟ طبلخوارانید و مکّارید و شوم [10]
من شما را بردَرم و آتش زنم بینی و گوش و لبانتان برکنم
من شما را هیزم آتش کنم عیش رفته بر شما ناخوش کنم
سجده کردند و بگفتند ای خدیو گر یکی کرَّت ز ما چربید دیو [11]
سالها دفع بلاها کردهایم وَهمْ حیران ز آن چه ماها کردهایم
فوت شد از ما و حَملش شد پدید نُطفهاش جَست و رَحِم اندر خزید
لیک استِغفار این روز وِلاد ما نگه داریم ای شاه و قُباد
روز میلادش رَصد بندیم ما تا نگردد فوت و نجهد این قضا
گر نداریم این نگه ما را بکُش ای غلام رای تو افکار و هُش
تا به نُه مه میشمرد او روز روز تا نپرّد تیرِ حُکمِ خصمدوز [12]
بر قضا هرکو شبیخون آورد سرنگون آید ز خون خود خورد
چون زمین با آسمان خصمی کند شوره گردد سر ز مرگی برزند
نقش با نقّاش پنجه میزند سبلتان و ریش خود بر میکَند [13]
خواندن فرعون زنان نوزاده را سوی میدان هم جهت مکر
بعد نُه مَه شه برون آورد تخت سوی میدان و منادی کرد سخت
کای زنان با طفلکان میدان روید جمله اسرائیلیان بیرون شوید
آن چنان که پارْ مردان را رسید خلعت و هر کس از ایشان زر کشید [14]
هین زنان امسال اقبالِ شماست تا بیابد هر کسی چیزی که خواست
مر زنان را خلعت و صِلَّت دهد کودکان را هم کلاه زر نهد [15]
هر که او این ماه زاییده است هین گنجها گیرید از شاه مَکین [16]
آن زنان با طفلکان بیرون شدند شادمان تا خیمهی شه آمدند
هر زن نوزاده بیرون شد ز شهر سوی میدان غافل از دستان و قهر
چون زنان جمله بدو گرد آمدند هر چه بود آن نر ز مادر بستدند
سر بریدندش که این است احتیاط تا نروید خصم و نفزاید خُباط [17]
به وجود آمدن موسی و آمدن عوانان به خانهی عمران و وحی آمدن به مادر موسی که موسی را در آتش انداز
خود زن عمران که موسی برده بود دامن اندرچید از آن آشوب و دود
آن زنان قابله در خانهها بهر جاسوسی فرستاد آن دغا [18]
غَمز کردندش که اینجا کودکیست نامد او میدان که در وَهم و شکیست [19]
اندر این کوچه یکی زیبا زنیست کودکی دارد و لیکن پُرفنیست 3/951
پس عوانان آمدند او طفل را در تنور انداخت از امر خدا
وحی آمد سوی زن زآن باخبر که ز اصل آن خلیل است این پسر
عصمت یا نارُ کونی بارِدا لا تَکُونُ النّارُ حَرّاً شارِداً [20]
زن به وحی انداخت او را در شرر بر تن موسی نکرد آتش اثر
پس عوانان بیمراد آن سو شدند باز غمّازان کز آن واقف بدند،
با عوانان ماجرا برداشتند پیش فرعون از برای دانگِ چند
کای عوانان بازگردید آن طرف نیک نیکو بنگرید اندر غُرَف [21]
وحی آمدن به مادر موسی که موسی را در آب افکن
باز وحی آمد که در آبش فکن روی در اومید دار و مو مَکَن [22]
درفکن در نیلش و کن اعتمید من تو را با وی رسانم رو سپید [23]
این سخن پایان ندارد مکرهاش جمله میپیچید هم در ساق و پاش
صد هزاران طفل میکشت او برون موسی اندر صدر خانه در درون
از جنون میکُشت هر جا بُد جَنین از حِیَل آن کور چشمِ دوربین
اژدها بُد مکرِ فرعون عَنود مکرِ شاهان جهان را خورده بود [24]
لیک از او فرعونتر آمد پدید هم ورا هم مکر او را درکشید [25]
اژدها بود و عصا شد اژدها این بخورد آن را به توفیق خدا
دست شد بالای دست این تا کجا تا به یزدان که إلیه المنتهی [26]
کان یکی دریاست بی غور و کران جمله دریاها چو سیلی پیش آن
حیلهها و چارهها گر اژدهاست پیش إلّا اللَّه آنها جمله لاست
[1]- حامل وقتِ زه: باردار به هنگام زایش
[2]- مُنتجم: روشن، درخشان، تابان. همچنین مق:
گفت حق در آفتابِ مُنتَجِم ذکرِ تزَّاوَر کَذی عن کَهفِهم د یکم
[3]- بُد: بود. آوازشان همچو اصحاب عزا گرفته بود.
[4]- بُکا: گریه و زاری.
گر بگویم فوت میگردد بُکا ور بگریم چون کنم شکر و ثنا؟ د سوم
[5]- اعجمی کردن: کنایت از ناآگاه و غافل نشان دادن.
نشنود نغمهی پری را آدمی کو بود ز اسرار پریان اعجمی د یکم
جمع: گروه منجمان
[6]- شکیفتن: صبر کردن، تاب آوردن
خاک درگاهت دلم را میفریفت خاک بر وی کو ز خاکت میشکیفت د دوم
[7]- ضمان: ضمانت، تعهد
گفت نه برخیز نبود زین زیان من سر و جان مینهم رهن و ضمان د پنجم
[8]- در مضحکه انداختن: مضحکه کردن در زبان امروزی. خود را ریشخند کردن.
[9]- ادرار: مقرری، راتبه.
بنده دایم خلعت و ادرار جوست خلعت عاشق همه دیدار دوست د پنجم
مملکت در مثنوی بسیار نزدیک است به همین معنای امروزی که قلمرو حکومت و سلطنت است. اینجا به معنی حاصل و عطای مملکت باید باشد.
[10]- طبلخوار: شکمباره. مق و رک:
صوفیان طبلخوار لقمهجو سگدلان و همچو گربه رویشو د دوم
[11]- خدیو: پادشاه. خطاب عماد الملک به خوارزمشاه:
پس عماد الملک گفتش ای خدیو چون فرشته گردد از میل تو دیو د ششم
[12]- تیر حکم: به قاعده حکمانداز، تیری است که به هدف مینشیند. مق:
تیراندازی به حکم او را بدید پس ز خوفِ او کمان را درکشید د دوم
[13]- ریش کندن: برآوردن تارهای موی صورت و برکندن آن است و کنایت از تشویش بیفایده کشیدن و یا رنج و محنت بیهوده بردن (لغتنامه).
هین تو کار خویش کن ای ارجمند زود، کایشان ریش خود برمیکنند د سوم
[14]- زر کشیدن: زر بردن، کنایت از جایزت بردن
[15]- صِلّت: صلة یا صله که گویا به ضرورت شعری مشدّد شده است. جایزه و پاداش. مق:
هر خراج و صِلّتی که بایدت آن ز ما هر موسمی افزایدت د پنجم
[16]- مکین: بامکانت و ثروت، همچنین جایگیر و استوار
آنگهی کآزاد بودیت و مَکین مر شما را بسته میدیدم چنین د سوم
در دیده عقل بس مکینم در دیده عشق بیمکانم دیوان
[17]- خُباط: دیوانگی و خبط دماغ، بیشتر به معنی سهو و لغزش به کار رفته است:
احتیاطش کرد از سهو و خُباط چون قضا آید چه سودست احتیاط؟ د دوم
[18]- آن دغا: مقصود فرعون یا کارگزاران او
[19]- غمز: سخنچینی. غمز کردن: خبر بردن، غمّازی کردن.
مستم ز خمر مِن لَدُن رو محتسب را غمز کن مر محتسب را و تو را هم چاشنی آوردهام دیوان
[20]- ق [21:69] قُلْنا یا نارُ کونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ
لاتکون...: (با حکمی که رسید) آتش سوزان و سرکش نمیشود.
[21]- غُرَف: جمع غرفه، بالاخانه، خانه کوچک
[22]- ق [20:38] إِذْ أَوْحَینا إِلی أُمِّک ما یوحی [20:39] أَنِ اقْذِفِیهِ فِی التَّابُوتِ فَاقْذِفِیهِ فِی الْیمِّ...
[23]- اعتمید: «اعتماد» در اصل نسخه که صورت خوانشِ ممال آن برای تطابق قافیه آورده شد.
[24]- لت دوم: یعنی همه آن مکرها را آموخته بود. یا مکر او چون اژدهایی مکر دیگر پادشاهان را بلعیده بود.
[25]- فرعونتر: نزدیک است به آنچه پیشتر آمده بود:
خود زیان جان او شد ریو او گویی آدم بود دیوِ دیو او د دوم
[26]- ق [48:10] ...یدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیدِیهِمْ... و [53:42] وَ أَنَّ إِلی رَبِّک الْمُنْتَهی
کم مبادا زین جهان این دید و داد...