مثنوی معنوی، دفتر دوم، ابیات ۳۵۳۵ تا ۳۶۲۰
عذر گفتن فقیر به شیخ
پس فقیر آن شیخ را احوال گفت عذر را با آن غرامت کرد جفت [1]
مر سؤال شیخ را داد او جواب چون جوابات خَضِر خوب و صواب
آن جواباتِ سؤالاتِ کلیم کِش خضر بنمود از ربّ علیم
گشت مشکلهاش حل و افزون ز یاد از پی هر مشکلش مفتاح داد [2]
از خضر درویش هم میراث داشت در جواب شیخ همّت برگُماشت
گفت راه اوسط ارچه حکمت است لیک اوسط نیز هم با نسبت است
آبِ جو نسبت به اشتر هست کم لیک باشد موش را آن همچو یَم
هر که را باشد وظیفه چار نان دو خورد یا سه خورد، هست اوسط آن
ور خورد هر چار دور از اوسط است او اسیرِ حرص، مانند بط است
هر که او را اشتها ده نان بود شش خورد میدان که اوسط آن بود
چون مرا پنجاه نان هست اشتهِی مر ترا شش گِرده، همدستیم؟ نی [3]
تو به دَه رکعت نماز آیی ملول من به پانصد درنیایم در نُحول [4]
آن یکی تا کعبه حافی میرود وین یکی تا مسجد از خود میشود [5]
آن یکی در پاکبازی جان بداد وین یکی جان کَند تا یک نان بداد
این وسط در بانهایت میرود که مَر آن را اوّل و آخِر بود
اوّل و آخر بباید تا در آن در تصوّر گنجد اوسط یا میان 2/3550
بینهایت چون ندارد دو طرف کی بود او را میانه مُنصرَف؟ [6]
اوّل و آخر نشانش کس نداد گفت لو کان لَهُ البَحرُ مِداد، [7]
هفت دریا گر شود کُلّی مِدید نیست مر پایان شدن را هیچ امید [8]
باغ و بیشه گر بود یکسر قلم زین سخن هرگز نگردد هیچ کم [9]
آن همه حِبر و قلم فانی شود وین حدیث بیعدد باقی بود [10]
حالت من خواب را ماند گهی خواب پندارد مر آن را گُمرهی
چشم من خفته دلم بیدار دان شکلِ بیکار مرا بَر کار دان [11]
گفت پیغامبر که عَینای تَنام لا یَنامُ قَلبی عن رَبِّ الاَنام [12]
چشم تو بیدار و دل خفته بخواب چشمِ من خفته دلم در فتح باب
مر دلم را پنج حسّ دیگر است حسّ دل را هر دو عالم منظر است
تو ز ضعف خود مکن در من نگاه بر تو شب، بر من همان شب چاشتگاه
بر تو زندان، بر من آن زندان چو باغ عین مشغولی مرا گشته فَراغ
پای تو در گِل مرا گِل گشته گُل مر ترا ماتم مرا سور و دهل
در زمینم با تو ساکن در مَحل میدوم بر چرخ هفتم چون زُحل
همنشینت من نیم سایهی من است برتر از اندیشهها پایهی من است [13]
زآن که من ز اندیشهها بگذشتهام خارج اندیشه پویان گشتهام
حاکم اندیشهام محکوم نی زآن که بَنّا حاکم آمد بر بنی [14]
جمله خلقان سخرهی اندیشهاند زان سبب خَستهدل و غمپیشهاند
قاصدا خود را به اندیشه دهم چون بخواهم از میانشان برجهم
من چو مرغِ اوجم، اندیشه مگس کی بود بر من مگس را دسترس؟
قاصدا زیر آیم از اوج بلند تا شکستهپایگان بر من تنند
چون ملالم گیرد از سُفلی صفات برپَرم همچون طُیور الصّافّات [15]
پرّ من رُسته است هم از ذات خویش برنچفسانم دو پر من با سریش
جعفر طیّار را پَر جاریه است جعفر طرّار را پَر عاریه است [16]
نزد آن که لم یَذُق، دعویست این نزد سُکّان افق معنیست این [17]
لاف و دعوی باشد این پیش غُراب دیگ تی و پُر یکی پیش ذُباب [18]
چون که در تو میشود لقمه گهر تن مزن چندان که بتوانی بخور [19]
شیخ روزی بهر دفع سوء ظن در لگن قی کرد پر دُر شد لگن
گوهر معقول را محسوس کرد پیرِ بینا بهر کمعقلیِ مرد
چون که در معده شود پاکت پلید قفل نه بر حلق و پنهان کن کلید
هر که در وی لقمه شد نور جلال هر چه خواهد تا خورد او را حلال
بیان دعویی که عین آن دعوی گواه صدق خویش است
گر تو هستی آشنای جان من نیست دعوی گفتِ معنیلان من
گر بگویم نیمشب پیش توام هین مترس از شب که من خویش توام
این دو دعوی پیش تو معنی بود چون شناسی بانگ خویشاوند خود [20]
پیشی و خویشی دو دعوی بود لیک هر دو معنی بود پیش فهم نیک
قربِ آوازش گواهی میدهد کین دم از نزدیکِ یاری میجهد
لذّت آواز خویشاوند نیز شد گوا بر صدق آن خویش عزیز
باز بیالهامِ احمق کو ز جهل مینداند بانگ بیگانه ز اهل
پیش او دعوی بود گفتار او جهل او شد مایهی انکار او
پیش زیرک کاندرونش نورهاست عین این آواز، معنی بود راست
یا به تازی گفت یک تازیزبان که همیدانم زبان تازیان
عین تازی گفتنش معنی بود گرچه تازی گفتنش دعوی بود
یا نویسد کاتبی بر کاغَدی کاتب و خطخوانم و من اَمجدی [21]
این نوشته گرچه خود دعوی بود هم نوشته شاهد معنی بود
یا بگوید صوفیی دیدی تو دوش در میان خواب سجّادهبدوش
من بُدم آن و آن چه گفتم خواب در با تو اندر خواب، در شرحِ نظر
گوش کن چون حلقه اندر گوش کن آن سخن را پیشوای هوش کُن
چون ترا یاد آید آن خواب این سخن مُعجز نو باشد و زرّ کهن
گرچه دعوی مینماید این ولی جان صاحبواقعه گوید بلی [22]
پس چو حکمت ضالهی مؤمن بود آن ز هر که بشنود موقن بود 2/3600
چون که خود را پیش او یابد فقط چون بود شک؟ چون کند او را غلط؟
تشنهای را چون بگویی تو شتاب در قدح آب است بستان زود آب
هیچ گوید تشنه کین دعویست، رو؟ از بَرم ای مدّعی مهجور شو
یا گواه و حجّتی بنما که این جنس آب است و از آن ماء معین؟
یا به طفلِ شیر مادر بانگ زد که بیا من مادرم هان ای ولد [23]
طفل گوید مادرا حجّت بیار تا که با شیرت بگیرم من قرار؟
در دل هر اُمّتی کز حق مَزه است روی و آواز پیمبر مُعجزه است
چون پیمبر از برون بانگی زند جانِ اُمّت در درون سجده کند
زآن که جنس بانگ او اندر جهان از کسی نشنیده باشد گوشِ جان
آن غریب از ذوق آواز غریب از زبان حق شنود انّی قریب [24]
سجده کردن یحیی علیه السّلام در شکم مادر مسیح را علیه السّلام [25]
مادر یحیی به مریم در نهفت پیشتر از وضعِ حَمل خویش گفت [26]
که یقین دیدم درون تو شَهیست کو اولُوا العَزم و رسول آگهیست
چون برابر اوفتادم با تو من کرد سجده حَمل من ای ذوالفِطَن [27]
این جَنین مر آن جَنین را سجده کرد کز سجودش در تنم افتاد درد
گفت مریم من درون خویش هم سجدهای دیدم ازین طفلِ شکم
اشکال آوردن برین قصّه
ابلهان گویند کین افسانه را خط بکش زیرا دروغ است و خطا
زآن که مریم وقت وضع حَمل خویش بود از بیگانه دور و هم ز خویش
از برون شهر آن شیرین فسون تا نشد فارغ نیامد خود درون
چون بزادش آنگهانش بر کنار برگرفت و بُرد تا پیش تَبار
مادر یحیی کجا دیدش که تا گوید او را این سخن در ماجرا؟
[1]- عذر را با غرامت کرد جفت: آن را توضیح داد یا جبران کرد. شاید هم ایهامی به رسم به غرامت ایستادن صوفیان داشته باشد.
[2]- زِ یاد: حتی بیش از آنکه یاد و یا ذکر شده بود (یا اکنون یه یاد آید). در شرح شهیدی به شکل زیاد آمده است.
[3]- همدست: همپایه، همرده. در دیوان به معنی همراه آمده است:
غلام و خاک آن مستم که شد همجام و همدستم غلامش چون شوی ای دل که تو خود عین آنستی دیوان
[4]- نُحول: لاغری، ضعف، نزاری
ساقیم گر ندادی داروی فربهی همچون لبِ زجاج و قدح در نحولمی دیوان
[5]- حافی: پابرهنه. چنان که در وصف بِشْر حافی از عرفای متقدم آمده است.
[6]- منصرف: جای بازگشت، جای رفت و برگشت (شرح شهیدی) به نظر میآید بیشتر به معنی وجه مقبول و یا قابل تصور باشد، چنانکه در ابیات ذیل هم آمده است:
کف همیبینی روانه هر طرف کفِّ بیدریا ندارد منصرف د پنجم
(کفِ بدون دریا قابل تصوّر نیست)
[7]- ق [18:109] قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کلِماتُ رَبِّی... (بگو، اگر دریا برای کلمات پروردگارم جوهر بود، دریا تمام میشد، قبل از آنکه کلمات پروردگارم تمام شود...)
[8]- مدید: در اصل مِداد به معنی مرکّب، جوهر. برای سادگی خوانش و تطابق قافیه صورت ممال آورده شد.
[9]- ق [31:27] وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کلِماتُ اللَّهِ...
[10]- حبر: دوده مرکّب یا جوهر است. در اصل اثری که از قلم بر کاغذ میماند. در خصوص ریشه لغت رجوع کنید به لغتنامه که نظرات بسیار متنوعی را جمع آورده است. همچنین مق:
گر نباشد یاری حبر و قلم کی فتد بر روی کاغذها رقم د ششم
[11]- «خنک آن که چشمش بخسبد و دلش نخسبد، وای بر آن که چشمش نخسبد و دلش بخسبد» عبارت پایانی معارف برهان محقق ترمذیست به نقل از فروانفر، رساله در تحقیق احوال مولانا.
[12]- روایت: تَنامُ عَینی وَ لایَنامُ قَلبی (احادیث مثنوی) و با صورتهای دیگر
اَنام: آفریدگان، مخلوقان:
صورتش را جنس میبینند انام لیک از وی مینیابند آن مشام د پنجم
[13]- شهیدی اندیشه را عقل جزئی دانسته است. گویا به قرینه ماتم، خسته دل و غمپیشه میتوان آن را به معنی نگرانی دانست. همچون «نه غم و اندیشهی سود و زیان» و یا «بر دل خود کم نه اندیشهی معاش... ». نیکلسون آن را همان thought معنی کرده است.
[14]- بنی: بنا، چنان که در متن. به جهت رعایت قافیه و سادگی خوانش صورت ممال آورده شد.
[15]- ق [67:19] أَوَ لَمْ یرَوْا إِلَی الطَّیرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ یقْبِضْنَ ما یمْسِکهُنَّ إِلاَّ الرَّحْمنُ... (آیا به پرندگان بر فراز سرشان ننگریستهاند، که بال گشودهاند، و فرو بندند، هیچ کس جز خداوند رحمن آنها را نگاه نمیدارد...) صافات را هم به معنی صفزده و هم به معنی بالگشوده آوردهاند.
[16]- جعفر طیّار: برادر علی ابن ابیطالب، از سابقان در اسلام که از مهاجران هجرت دوم به حبشه بود. سال هفتم هجرت از آنجا بازگشت و در جنگ مؤته شهید شد و دو دست او را بریدند. رسول فرمود خدا به او دو بال عطا کرد تا در بهشت پرواز کند و از این رو به جعفر طیّار ملقّب گشت. (شرح شهیدی)
شهیدی جعفر طرّار را شخصیتی خیالی چون خواجه بوالعلا دانسته است.
جاریه و عاریه: رک:
ای برادر بر تو حکمت جاریهست آن ز ابدال است و بر تو عاریهست د یکم
[17]- لم یذق: مأخوذ از: مَن لَم یذُق لَم یَدر (آنکه نچشیده نمیداند). چنانکه در مقدمه دفتر دوم آمده است: «میزان دهد هر چیز را نی بیحساب و بیمیزان الّا کسانی را که از عالم خلق مبدَّل شدهاند وَ یرْزُقُ مَنْ یشاءُ بِغَیرِ حِسابٍ شدهاند وَ مَن لَم یذُق لَم یَدر»
سُکّان افق: ساکنان و باشندگان عالم فوقانی. برای آنان پرواز جعفر طیّار معنی است و نزد ساکنان این دنیا دعوی. در دفتر ششم در خطاب به پیامبر هم گوید:
کامدیم ای شاه ما اینجا قُنق ای تو مهماندار سکان افق د ششم
[18]- ذُباب: مگس
عنکبوتِ دیو بر چون تو ذباب کرّ و فرّ دارد نه بر کبک و عقاب
دیگ برای زاغ تهی یا دعویست اما برای مگس پُر و معنیست. شهیدی مگس را رمز دنیاطلبان دانسته است اما مولانا در اینجا غراب را هم صاحب دعوی و لاف دانسته و تشبیه از دو سو مناسب نمینماید. مثالی دیگر از «این مثال آمد رکیک و بیورود...». مقصود تفاوت در نسبتها و حصّهها و بهرههاست.
[19]- تن زدن: عموماً به معنی خاموش و ساکت شدن است و اینجا درنگ کردن مناسبتر است. مانند:
تو قلاوزی و پیشآهنگِ من درمیان ره مباش و تن مزن د دوم
[20]- دو دعوی: دعوی پیشی و خویشی چنانکه در بیت بعد میآورد.
[21]- کاغد: کاغذ. در نسخه شهیدی که در شرح مثنوی آمده کاغذ ثبت شده.
امجد: «امجد به معنی بزرگوار و جوانمرد است و احتمال میرود ابجدی بوده است کنایت از ابجددان که کاتب آن را درست ننوشته.» (شرح شهیدی). بسیار موجّه مینماید. در دیوان بارها ابجد آمده و در این شاهد صفتِ طفلِ ابجد (خوان):
چه جای شاهد است که شیر خداست او طفلانه دم زدیم که با طفل ابجدیم دیوان
[22]- صاحبواقعه: صاحب آن خواب. واقعه به معنی خواب پیشتر آمده بود.
[23]- طفلِ شیر: طفلِ شیرخوار. مق:
بلکه خواهان اجل چون طفلِ شیر نه ز رنجی که ترا دارد اسیر... د چهارم
[24]- از غریب اول، مقصود جان آدمی است (جان امّت در ابیات پیشین) و غریب دوم، به معنی شگفت.
ق [2:186] وَ إِذا سَأَلَک عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ
[25]- ماخذ حکایت در قصص الانبیا و تفسیر طبری آمده است و ریشه در انجیل لوقا دارد: «مریم عازم سفر شد و با شتاب به شهری واقع در کوهستان یهودیه رفت. او به خانه زکریا وارد شد و به الیزابت سلام کرد. الیزابت سلام مریم را شنید. بچه در رحم الیزابت تکان خورد. الیزابت از روح القدس پر شد و با صدای بلند گفت: تو دربین زنان متبارک هستی و مبارک است ثمره رحم تو. من چه کسی هستم که مادر خداوندم به دیدنم بیاید؟ همین که سلام تو به گوشم رسید، بچه از شادی در رحم من تکان خورد». لوقا، فصل اول، آیات ۳۹-۴۲
[26]- در نهفت: پنهان، پنهانی
جزو او بی او برای او بگفت جزو جزوت گفت دارد در نهفت د سوم
[27]- ذوالفطن: زیرک و آگاه. در لغت به معنی صاحب زیرکی و فطنت
اندر این اُمّت نَبُد مسخِ بدن لیک مسخِ دل بود ای ذوالفطن د پنجم
کم مبادا زین جهان این دید و داد...