الفاظِ مثنوی

[1]- والله اعلم بالرَّشاد: رک:
قوم دیگر را یقین در ازدیاد                                       زین عجب وَالله اعلم بالرّشاد                            د دوم

[2]- مولانا بارها تذکّر می‌دهد که این حکایات همه نقد حال ماست، مق:
ذکر موسی بند خاطرها شده‌‌ست                          کاین حکایت‌هاست که پیشین بُده‌‌ست...
موسی و فرعون در هستیِّ توست                        باید این دو خصم را در خویش جُست                 د سوم

[3]- آفسان: افسانه

[4]- آیا به موجب «اژدرهات محبوس چه است»، چه را چَه و چاه باید دانست؟ بعید است. همان چِه مناسب‌ است: چه بلایی که سرت می‌آورد...

[5]- گویا ماخذی نزدیک برای این داستان نیافته‌اند. نیکلسون به قصه مشابهی در داستان‌های ایزوپ اشاره کرده است و زرین‌کوب و شهیدی به داستانی در مرزبان‌نامه که در آنجا برزیگری مار افسرده‌ای را در توبره‌ای خر خود می‌گذارد که چون نَفَس خر به او می‌رسد گرم و زنده می‌شود و مار را زخم می‌زند و می‌کُشد.

[6]- «پس چون در خود طلب دیدی می‌آی و می‌رو و مگو که در رفتن چه فایده. تو می‌رو، فایده خود خود ظاهر گردد.» (فیه مافیه، تصحیح سبحانی، ص ۲۰۵).

[7]- لوک: آن‌که با زانو و کف دست راه رود. ناتوان. مق:
وآن که لنگ و لوک آن سو می‌جهی                        از همه لنگی و لوکی می‌رهی                         د دوم

خفته‌شکل: عموماً آن را خُفته دانسته‌اند و مانند آن که خوابیده است.استاد محترم جناب دکتر نوریان معتقدند که خَفته صفت مفعولی از مصدر خَفتن به معنی خمیدن است و خفته شکل یعنی با قامت خمیده. مقایسه کنید با شاهنامه (درباره بهرام پسر شاپور):
چو شد سال آن پادشا بر دو هفت                           به پالیز آن سرو یازان بخفت
و یا سیندخت:
 بیامد به تیمار و تنها بخفت                                    همی پوست بر تنْش گفتی بکَفت
و همچنین در داستان رستم و اسفندیار، که دربارۀ زال می فرماید: پر اندیشه بر زین زمانی بخَفت که با برفت قافیه شده است.
اما خفته شکل در غزلیات هم آمده و آنجا گویا به معنی خُفته است:
او به زیر کاه آب خفته ست                                     پا منه گستاخ ور نی رفت سر
خفته‌شکلی اصل هر بیدادیی،                               تا ز خوابش تو نخسپی ای پسر...
همچنان جای بررسی است.

غیژیدن: نشسته یا به زانو و چهار دست و پا راه رفتن. به معنی خزیدن است و غژیدن یعنی راه رفتن طفل به زانو و سرین است. قاآنی گوید «مغیژ این همه چون کودکان به زور سرین!». مق:
باد بر تخت سلیمان رفت کژ                                    پس سلیمان گفت بادا کژ مغژ                          د چهارم

[8]- هر حس خود را...: مولانا «تحسّسوا» را در این آیه از سوره یوسف به معنی به کار انداختن حس‌ها با یکدیگر تفسیر کرده است. [12:87] یا بَنِی اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یوسُفَ وَ أَخِیهِ وَ لا تَیأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ. (ای فرزندان من بروید و در پی یوسف و برادرش بگردید، و از رحمت الهی نومید مباشید.) لغویان تحسس و تجسس را به یک معنی گرفته‌اند اما در برخی تفاسیر تحسس را به معنی طلبیدن و جستن چیزی با به کار گرفتن همه حس‌ها دانسته‌اند. شرح مثنوی، سید جعفر شهیدی

[9]- «همچو گم‌کرده پسر رو سو به سو» یادآور داستان سعدی است در بوستان، باب احسان:
یکی را پسر گم شد از راحله                                  شبانگه بگردید در قافله
ز هر خیمه پرسید و هر سو شتافت                        به تاریکی آن روشنایی بیافت
چو آمد برِ مردمِ کاروان                                           شنیدم که می‌گفت با ساروان
ندانی که چون راه بردم به دوست؟                         هر آن کس که پیش آمدم گفتم اوست!
از آن اهل دل در پی هر کس‌اند                               که باشد که روزی به مردی رسند

[10]- در حالی که سروش و شهیدی هر دو، سر اول در لت دوم را سِر خوانده‌اند، نیکلسون هر دو را سَر دانسته و ترجمه کرده است:
Whenever a sweet scent comes, smell in that direction, for ye are acquainted with that direction.

[11]- عَسَی: (از افعال مقاربه) بو که، امید است...

[12]- طرف: چشم. تیزطرف هم به معنی تیزچشم. مق:
گر به معنی رفت شد غافل ز حرف                         پیش و پس یک دم نبیند هیچ، طَرْف                 د یکم

[13]- طوبی: تأنیث اَطیب، پاک، پاکیزه، خوش و نیکو. همچنین آن را نام درختی دانسته‌اند در بهشت که اینجا با برگ مناسبت‌ دارد. مق:
سایه‌ی طوبی ببین و خوش بخُسب                        سر بنه در سایه بی‌سرکش بخسب                 د چهارم

[14]- لت دوم: یعنی راحت از بی‌راحتی حاصل می‌شود، یا بی‌راحتی و سختی است که راحت را به دام می‌اندازد. ملاهادی سبزواری افزوده چنان که در حدیث قدسی است که «انّی جعلتُ الراحة فی ترک الدنیا والناس یطلبونها فی اشتغالها».

[15]- دانگانه، دانگ که یک ششم درهم بوده است. مقصود پولی اندک. مق:
ای چشم تو چون نرگسی، شد خواب در چشمم خسی، بیدار می‌بینم بسی لیک از پی دانگانه‌ای               دیوان

[16]- فیه مافیه: «درین شک نیست که این عالم دی است. جمادات را چرا می‌گویند جماد؟ زیرا که همه منجمدند... این عالم چون فصل دی است... چون گرمای تموز بیاید همه منجمدات در گداز آیند» تصحیح سبحانی ص ۵۲.
همچنین [27:88] وَ تَرَی الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً... (و كوهها را بینی [و] آنها را ساكن انگاری...)

[17]- ساکن در مقابل جنبنده. جامد

[18]- مرد ساخت: آدمی را آفرید. [22:5] ...فَإِنَّا خَلَقْناکمْ مِنْ تُرابٍ

[19]- ق [34:10] وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلاً يا جِبالُ أَوِّبِي مَعَهُ وَ الطَّيْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ(و به راستی از خود به داود بخششی ارزانی داشتیم [و گفتیم‌] ای كوهها و ای مرغان با او همنوایی كنید؛ و آهن را برای او نرم گردانیدیم.)

[20]- ق [34:12] وَ لِسُلَيْمانَ الرِّيحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ... (و برای سلیمان باد را [رام گردانیدیم‌]، كه سیر بامدادیش یكماهه راه و سیر شامگاهیش یكماهه راه بود...)

ق [26:63] فَأَوْحَيْنا إِلی‌ مُوسی‌ أَنِ اضْرِبْ بِعَصاک الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ...

[21]- ق [54:1] اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ

ق [21:69] قُلْنا يا نارُ کونِي بَرْداً وَ سَلاماً عَلی‌ إِبْراهِيمَ

[22]- ق [28:81] فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ... (آنگاه او و خانه‌اش را به زمین فرو بردیم...)

رَشَد: سخن
چون که کوته می‌کنم من از رشد                            او به صد نوعم به گفتن می‌کشد                     د چهارم

[23]- لت دوم را مق:
کوه یحیی را نه سوی خویش خواند؟                       قاصدانش را به زخم سنگ راند؟                       د یکم
همانجا آورده‌ایم که این قصه نه در خصوص یحیی که درباره الیاس نبی ذکر شده است.