الفاظِ مثنوی

حکایت آن شخص که در عهد داود علیه السّلام شب و روز دعا می‌کرد که مرا روزی حلال ده بی‌رنج‌           [1]

آن یکی در عهدِ داود نبی                          نزد هر دانا و پیش هر غبی‌                        [2]

این دعا می‌کرد دایم کای خدا                     ثروتی بی‌رنج روزی کن مرا                         3/1451

چون مرا تو آفریدی کاهلی                         زخم‌خواری سست‌جنبی منبلی‌                   [3]

بر خران پشت‌ریشِ بی‌مراد                         بار اسبان و استران نتوان نهاد

کاهلم چون آفریدی ای ملی                       روزیم ده هم ز راه کاهلی‌                          [4]

کاهلم من سایه‌خسبم در وجود                  خفتم اندر سایه‌ی این فضل و جود

کاهلان و سایه‌خسبان را مگر                     روزیی بنوشته‌ای نوعی دگر

هر که را پای است جوید روزیی                   هر که را پا نیست کن دل‌سوزیی‌

رزق را می‌ران به سوی آن حزین                  ابر را می‌کش به سوی هر زمین‌

چون زمین را پا نباشد جود تو                      ابر را راند به سوی او دو تو

طفل را چون پا نباشد مادرش                     آید و ریزد وظیفه بر سرش‌

روزیی خواهم به ناگه بی‌تعب                      که ندارم من ز کوشش جز طلب‌

مدّت بسیار می‌کرد این دعا                       روز تا شب، شب همه شب تا ضُحی‌            [5]

خلق می‌خندید بر گفتار او                         بر طمع خامی و بر پیکار او

که چه می‌گوید عجب این سست‌ریش؟         یا کسی داده‌ست بنگ بی‌هُشیش‌؟

راه روزی کسب و رنج است و تعب                هر کسی را پیشه‌ای داد و طلب‌

اُطلُبوا الأرزاقَ فی أسبابِها                          اُدخلوا الأوطانَ مِن أبوابِها                           [6]

شاه و سلطان و رسولِ حق کنون                هست داودِ نبی ذوفنون‌

با چنان عزّی و نازی کاندر اوست                 که گزیدستش عنایت‌های دوست‌

معجزاتش بی‌شمار و بی‌عدد                      موج بخشایش مدد اندر مدد

هیچ کس را خود ز آدم تا کنون                    کی بُده‌ست آواز صد چون ارغنون‌؟

که به هر وعظی بمیراند دویست                 آدمی را صوتِ خوبش کرد نیست‌

شیر و آهو جمع گردد آن زمان                     سوی تذکیرش مُغَفَّل این از آن‌

کوه و مرغان هم رسایل با دَمش                 هر دو اندر وقت دعوت مَحرَمش‌                   [7]

این و صد چندین مر او را معجزات                 نور رویش بی‌جهات و در جهات‌

با همه تمکین خدا روزی او                         کرده باشد بسته اندر جستجو

بی زره‌بافی و رنجی روزی‌اش                     می‌نیاید با همه پیروزی‌اش‌

این چنین مخذول واپس مانده‌ای                  خانه‌کنده‌ی دون و گردون رانده‌ای‌                 [8]

این چنین مُدبِر همی خواهد که زود              بی ‌تجارت پُر کند دامن ز سود                     [9]

این چنین گیجی بیامد در میان                    که برآیم بر فلک بی‌ نردبان‌

این همی گفتش به تَسخَر رو بگیر                که رسیدت روزی و آمد بَشیر

و آن همی خندید، ما را هم بده                   زآنچه یابی هدیه‌ای سالارِ ده‌

او از این تشنیعِ مردم وین فسوس                کم نمی‌کرد از دعا و چاپلوس‌                      [10]

تا که شد در شهر معروف و شهیر               کاو ز انبان تهی جوید پنیر

شد مَثَل در خام‌طبعی آن گدا                     او از این خواهش نمی‌آمد جدا

دویدن گاو در خانه‌ی آن دعاکننده به الحاح، قال النَّبیُّ علیه السّلام انَّ اللَّهَ یُحِبُّ المُلِحّین فی الدُّعاء زیرا عینِ خواست از حق تعالی و الحاح، خواهنده را به است از آن چه می‌خواهد آن را از او

تا که روزی ناگهان در چاشت‌گاه                  این دعا می‌کرد با زاری و آه‌

ناگهان در خانه‌اش گاوی دوید                     شاخ زد بشکست دربند و کلید                    [11]

گاوْ گستاخ اندر آن خانه بجَست                  مرد درجَست و قوایم‌هاش بست‌                 [12]

پس گلوی گاو ببرید آن زمان                       بی‌توقّف بی‌تأمّل بی‌امان‌

چون سرش ببرید شد سوی قصاب               تا اِهابش برکَند در دم شتاب‌                      [13]

عذر گفتن نظم‌کننده و مدد خواستن‌

ای تقاضاگر درون همچون جنین                   چون تقاضا می‌کنی اتمام این‌،                   

سهل گردان ره نما توفیق ده                      یا تقاضا را بهل بر ما منه‌

چون ز مُفلِس زر تقاضا می‌کنی                   زر ببخشش در سِر ای شاه غنی‌

بی ‌تو نظم و قافیه شام و سحر                   زهره کِی دارد که آید در نظر؟

نظم و تجنیس و قوافی ای علیم                  بنده‌ی امر تواند از ترس و بیم‌                      [14]

چون مسبّح کرده‌ای هر چیز را                     ذات بی‌تمییز و باتمییز را

هر یکی تسبیح بر نوعی دگر                      گوید و از حال آن این بی‌خبر

آدمی منکر ز تسبیح جماد                          و آن جماد اندر عبادت اوستاد

بلکه هفتاد و دو ملّت هر یکی                     بی‌خبر از یکدگر و اندر شکی‌

چون دو ناطق را ز حال همدگر                    نیست آگه چون بود دیوار و در

چون من از تسبیح ناطق غافلم                    چون بداند سبحه‌ی صامت دلم‌؟                  3/1500

سنّی از تسبیح جبری بی‌خبر                     جبری از تسبیحِ سنی بی‌اثر                       [15]

هست سنّی را یکی تسبیحِ خاص               هست جبری را ضد آن در مناص‌                  [16]

این همی گوید که آن ضالّ است و گم           بی‌خبر از حال او وز امرِ قُم‌                         [17]

وآن همی گوید که این را چه خبر؟                جنگشان افکند یزدان از قَدَر                        [18]

گوهر هر یک هویدا می‌کند                         جنس از ناجنس پیدا می‌کند

قهر را از لطف داند هر کسی                      خواه دانا خواه نادان یا خسی‌

لیک لطفی قهر در پنهان شده                    یا که قهری در دل لطف آمده‌،

کم کسی داند مگر ربّانیی                         کش بود در دل محکّ جانیی‌                       [19]

باقیان زین دو گمانی می‌برند                      سوی لانه‌ی خود به یک پر می‌پرند

بیان آن که
علم را دو پر است و گمان را یک پر است،       ناقص آمد ظنّ به پرواز ابتر است،                 [20]
و مثال ظنّ و یقین در علم‌

علم را دو پر گمان را یک پر است                 ناقص آمد ظنّ به پرواز ابتر است‌

مرغِ یک پر زود افتد سرنگون                       باز برپرّد دو گامی یا فزون‌

افت و خیزان می‌رود مرغِ گمان                    با یکی پر بر امیدِ آشیان‌

چون ز ظنّ وارست علمش رو نمود                شد دو پر آن مرغِ یک پر، پر گشود

بعد از آن یَمشی سَویّاً مستقیم                  نی عَلَی وجهِه مُکِبّاً او سقیم‌                     [21]

با دو پر برمی‌پرد چون جبرئیل                      بی‌گمان و بی‌مگر بی ‌قال و قیل‌

گر همه‌ی عالم بگویندش توی                     بر رهِ یزدان و دینِ مستوی،‌                         [22]

او نگردد گرم‌تر از گفتشان                          جانِ طاق او نگردد جفتشان‌

ور همه گویند او را گمرهی                         کوه پنداری و تو برگِ کَهی‌

او نیفتد در گمان از طعنشان                       او نگردد دردمند از ظعنشان‌                        [23]

بلکه گر دریا و کوه آید به گفت                     گویدش با گمرهی گشتی تو جفت‌،

هیچ یک ذرّه نیفتد در خیال                         یا به طعنِ طاعنان رنجور حال‌